روششناسی مورد استفاده برای تدوین ردهبندی جهانی آزادی رسانهها
از ۲۰۲۲ به بعد
هدف ردهبندی جهانی آزادی رسانهها سنجش میزان آزادی رسانه برای روزنامهنگاران در ۱۸۰ کشور و قلمرو سرزمینی جهان است. تعریف آزادی رسانهها در این ردهبندی که توسط گزارشگران بدون مرز و شورایی از کارشناسان، انجام شده است شرح زیر است:
«امکان کارآمد روزنامهنگاران، به گونه فردی یا گروهی، برای انتخاب، تولید و انتشار خبرها و اطلاعاتی که به نفع همگان است، بدون هرگونه دخالت سیاسی، اقتصادی، حقوقی و اجتماعی و بدون تهدید امنیت جسمی و روانی خبرنگاران.»
بر مبنای این تعریف، نقشه و نظرسنجی آزادی رسانهها به پنج طبقه یا شاخص متمایز تقسیمبندی شدهاند: بستر سیاسی، چارچوب حقوقی، بستر اقتصادی، بستر اجتماعی و فرهنگی، و امنیت.
این ردهبندی نگاهی گذرا به وضعیت جاری در سال پیش از انتشار به تقویم میلادی (از ژانویه تا دسامبر) است. با این وجود باید آن را به عنوان بازتابی دقیق از وضعیت جاری آزادی رسانهها هنگام انتشار گزارش تلقی کرد. بنابراین، هنگامی که وضعیت آزادی رسانه ها در کشوری از پایان سال تا زمان انتشار گزارش با تغییری قابل توجه مواجه شود، اطلاعات ما هم به روز میشود تا آخرین رویدادها را هم تا حد ممکن دربرگیرد. این موارد میتوانند جنگی جدید، کودتا، یا حملههایی بیسابقه یا غیر معمول علیه روزنامهنگاران و رسانهها، یا اجرای ناگهانی سیاستی سرکوبگرانه باشد.
این شورا که در ۲۰۲۰ برای تدوین روششناسی جدید ایجاد شد متشکل از هفت عضو زیر است:
- توماس هانیش (Thomas Hanitzsch)، مدیر پژوهش در مرکز مطالعات ارتباطاتی و پژوهش رسانهها در دانشگاه لودویگ ماکسیمیلیان مونیخ (Ludwig Maximilian University of Munich) و متخصص فرهنگ روزنامهنگاری جهانی و روششناسی تطبیقی
- دیوید لوی (David Levy)، پژوهشگر ارشد و مدیر سابق موسسه رویترز برای مطالعات روزنامهنگاری و عضوی از شورای مشاوران گزارشگران بدون مرز در بریتانیا
- سالی هیوز (Sallie Hughes)، استاد رشته روزنامهنگاری و مدیریت رسانه در دانشگاه میامی و روزنامهنگار سابق میامی هرالد (Miami Herald)، واشنگتن پست (Washington Post)، و مکلینز (Maclean’s)
- هرمان واسرمن (Herman Wasserman)، استاد رشته مطالعات رسانه در دانشگاه کیپ تاون و سردبیر مطالعات روزنامهنگاری در آفریقا
- لورا مور (Laura Moore)، روزنامهنگار، دبیر پژوهش و ارزیابی در آکادمی دویچه وله (Deutsche Welle Akademie) و نویسنده کتاب «سنجش آزادی رسانهها در جهان» (چاپ انتشارات اسپرینگر (Springer) در ۲۰۲۰)
- تیباوت بروتین (Thibaut Bruttin)، معاون سردبیر گزارشگران بدون مرز
- بلانش ماره (Blanche Marès) مسئول ردهبندی جهانی آزادی رسانه پس از نالینی لوپتی-چلا و پرم سامی.
امتیاز کشورها و قلمروها
رتبههای ردهبندی بر اساس امتیازی از صفر تا صد است که به هر کشور یا قلمرو سرزمینی داده شده است، صد بهترین امتیاز ممکن (بیشترین میزان آزادی رسانه) و صفر بدترین است.
این امتیاز بر اساس دو معیار محاسبه شده است:
- تعداد کیفی موارد آزار رسانهها یا روزنامهنگاران در ارتباط با کار آنها
- ارزیابی کیفی وضعیت در هر کشور و قلمرو بر اساس پاسخ کارشناسان آزادی رسانهها (شامل روزنامهنگاران، پژوهشگران، دانشگاهیان، و مدافعان حقوق بشر) به نظرسنجی گزارشگران بدون مرز که به ۲۴ زبان در دسترس است.
زبانهای نظرسنجی: عربی، بلغاری، چینی (آسان شده)، چینی (سنتی)، چکی، انگلیسی، آلمانی، فارسی، فرانسوی، یونانی، هندی، مجارستانی، اندونزیایی، ایتالیایی، ژاپنی، کرهای، مغولی، لهستانی، پرتغالی، رومانیایی، روسی، اسپانیایی، و ترکی.
نقشه آزادی رسانهها
نقشه آزادی رسانهها تصویری کلی را از امتیاز همه کشورهای موجود در ردهبندی ارائه میدهد. رنگها و طبقههای مندرج در نقشه از قرار زیر است:
- [۸۵ تا ۱۰۰ امتیاز] خوب (سبز)
- [۷۰ تا ۸۵ امتیاز[ نسبتا خوب (زرد)
- [۵۵ تا ۷۰ امتیاز[ مشکلدار (نارنجی روشن)
- [۴۰ تا ۵۵ امتیاز[ بد(نارنجی تیره)
- [۰ تا ۴۰ امتیاز[ خیلی بد (قرمز تیره)
معیار ارزیابی: ۵ بستر شاخص
امتیاز هر کشور یا قلمرو با استفاده از ۵ بستر شاخص ارزیابی شده است که بازتابی از وضعیت آزادی رسانه و همه پیچیدگیهای آن هستند: بستر سیاسی، چارچوب حقوقی، بستر اقتصادی، بستر اجتماعی و فرهنگی و امنیت.
امتیازی از صفر تا صد برای هر شاخص محاسبه میشود. امتیاز هر شاخص وزنی یکسان در امتیاز کلی دارد. و در هر شاخص همه پرسشهای اصلی و فرعی نیز وزنی برابر دارند.
بستر سیاسی
۳۳ پرسش اصلی و فرعی
هدف آنها ارزیابی موارد زیر بود:
- میزان حمایت و احترام به استقلال و اختیار رسانهها در برابر فشار سیاسی از سوی حکومت یا سایر بازیگران سیاسی.
- میزان پذیرش و تنوع رویکرد و کارهای روزنامهنگاران همسو با استانداردهای حرفهای، شامل رویکرد متمایل به گروههای سیاسی یا رویکردی مستقل.
- میزان حمایت از رسانهها در انجام نقش خود برای پاسخگو کردن دولت به نفع عموم مردمو
چارچوب حقوقی
۲۵ پرسش اصلی و فرعی
که سعی دارند دورنمای حقوقی و قانونی را برای روزنامهنگاران ارزیابی کنند، به ویژه:
- میزان آزادی روزنامهنگاران و رسانهها برای انجام کار خود بدون مواجهه با سانسور یا مجازات قضایی، یا وضع محدودیتهایی گسترده بر آزادی بیان آنها.
- امکان دسترسی به اطلاعات بدون تبعیض میان روزنامهنگاران، و امکان حفاظت از منابع خود.
- وجود یا فقدان بخشودگی افرادی که مسئول خشونتورزی علیه روزنامهنگاران هستند
بستر اقتصادی
۲۵ پرسش اصلی و فرعی
هدف آنها ارزیابی موارد زیر بود:
- محدودیتهای اقتصادی حاصل از سیاستهای دولت (شامل میزان دشواری تاسیس رسانهای جدید، تبعیض در پخش یارانههای دولتی، و فساد)
- محدودیتهای اقتصادی مرتبط با بازیگران غیرحکومتی (تبلیغدهندگان و شرکای تجاری)
- محدودیتهای اقتصادی مرتبط با مالکان رسانههایی که به دنبال ترویج یا دفاع از منافع اقتصادی خود هستند
بستر اجتماعی و فرهنگی
۲۲ پرسش اصلی و فرعی
هدف آنها ارزیابی موارد زیر بود:
- محدودیتهای اجتماعی که منجر به توهین و حمله به رسانهها با انگیرههایی چون : جنسیت، طبقه، قومیت یا مذهب میشود.
- محدودیتهای فرهنگی شامل فشار بر روزنامهنگاران میشود تا درباره برخی نهادهای قدرتمند یا پرنفوذ تحقیق نکنند یا موضوعها را پوشش ندهند که ممکن است مغایر با فرهنگ جاری در آن کشور یا قلمرو باشد.
امنیت
۱۲ پرسش اصلی و فرعی (دو سوم امتیاز امنیت)
۱ امتیاز برای آزارها (یک سوم امتیاز امنیت)
این پرسشها درباره امنیت روزنامهنگاران است. به این منظور، آزادی رسانهها امکان کارآمد روزنامهنگاران برای انتخاب، تولید و انتشار خبرها و اطلاعاتی همسو با روشها و اخلاقیات حرفهای روزنامهنگاری تعریف شده است و نباید با تهدیدهای غیرضروری زیر روبهرو شود:
- آسیب جسمی (شامل قتل، خشونت، بازداشت، دستگیری، غیبت اجباری، و آدمربایی)
- آسیب روانی یا آسیمهسری که ممکن است بر اثر ترساندن، اجبار، آزار، نظرداشت، انتشار اطلاعات شخصی با نیتی شرورانه، سخنان توهینآمیز یا نفرتانگیز، بدنام کردن یا سایر تهدیدها علیه روزنامهنگاران و نزدیکان آنها باشد
آسیب حرفهای که برای مثال میتواند ناشی از اخراج و بیکار شدن، مصادره تجهیزات حرفهای، یا غارت تاسیسات آنها باشد.
امتیاز آزارها (یک سوم امتیاز امنیت)
امتیاز آزارها بر اساس شمارشگر گزارشگران بدون مرز برای ثبت موارد آزار علیه رسانهها و روزنامهنگاران در ارتباط با کار ایشان، و با استفاده از معادله زیر محاسبه شده است:
در این معامله اکس (x) مجموع آزارهای اتفاق افتاده در هر کشور یا قلمرو در سال پیش از تدوین ردهبندی و با توجه به الگوریتیم اعشاری اندازه جمعیت آنجا است:
در این معامله:
- پاپ (pop) اندازه جمعیت است
- هر اکسآی (xi) بیانگر تعداد موارد آزار در هر منطقه است (قتل، حملههای جسمی و غیره)
- هر کیآی (ki) بیانگر ضریبی است که به هر دسته اختصاص یافته است
- ان (n) تعداد دستههایی است که در آنجا موردی از آزار ثبت شده است
- کی (K) ضریبی ریاضی است که برای محاسبه امتیازی از صفر تا صد استفاده شد، در این مورد آن ضریب ۰.۱۵ است.
این معادله به دلایل زیر انتخاب شده است:
- وقتی در یک سال هیچ آزاری علیه روزنامهنگاران ثبت نشود امتیاز آزار ۱۰۰ خواهد بود
- ا افزایش موارد آزار، امتیاز آن به سمت صفر سقوط میکند
انتخاب ضریبها
ضریبهای کیآی (ki) سلسله مراتبی از اشکال متفاوت آزار را تشکیل میدهند. سه سطح جدی این آزارها عبارتند از:
- آزارهایی که مغایر با حقوق غیر قابل واگذاری مندرج در ماده ۳ از چهار پیمان ژنو نیستند (ضریب ۱): :
- غارت تاسیسات یک رسانه
- آزارهایی که مغایر حقوق غیر قابل واگذاری مندرج در ماده ۳ از چهار پیمان ژنو هستند:
- بازداشت (ضریبی متفاوت از ۲۵ تا ۵۰ بسته به مدت بازداشت)
- قتل (ضریب ۱۰۰ چون خطایی غیر قابل بازگشت است)
ضریبها
دسته آزار (xi) |
ضریب (ki) |
قتل |
۱۰۰ |
آدمربایی |
۵۰ |
غیبت اجباری |
۵۰ |
بازداشت* بیشتر از ۱۰ سال |
۵۰ |
بازداشت تا ۹-۱۰ سال |
۴۷.۵ |
بازداشت تا ۸-۹ سال |
۴۵ |
بازداشت تا ۷-۸ سال |
۴۲.۵ |
بازداشت تا ۶-۷ سال |
۴۰ |
بازداشت تا ۵-۶ سال |
۳۷.۵ |
بازداشت تا ۴-۵ سال |
۳۵ |
بازداشت تا ۳-۴ سال |
۳۲.۵ |
بازداشت تا ۲-۳ سال |
۳۰ |
بازداشت تا ۱-۲ سال |
۲۷.۵ |
بازداشت کمتر از ۱ سال |
۲۵ |
غارت و تخریب تاسیسات یا تعطیلی و تعلیق رسانه |
۱ |
* حبس خانگی هم در اطلاعات ما بازداشت محسوب میشود.
منابع اطلاعات جمعیت
اندازه جمعیت هر کشور یا قلمرو سرزمینی برای محاسبه امتیاز آزار استفاده شده است. آمار جمعیت مورد استفاده همان آماری است که بانک جهانی منتشر کرده است، به جز در موارد زیر که منابع آنها ذکر میشود:
- تایوان: اداره آمار محلی (Statistical Bureau)
- قبرس: یورواستت (Eurostat)
- قبرس شمالی: آمار بانک جهانی (World Bank) برای کل این جزیره منهای آمار یورواستت برای جمعیت قبرس که عضوی از اتحادیه اروپا است.
- مونتسرات که عضوی از سازمان کشورهای شرق کارائیب است: آمار دولت محلی
آمار جمعیت مورد استفاده در ردهبندی موخرترین آمار در دسترس است، یعنی با چند استثنای مشخص، از آمار سرشماری ۲۰۲۱ برای ردهبندی ۲۰۲۳ استفاده شد.
تجزیه و تحلیل های منطقه ای که هر سال به روز می شوند بینش و اطلاعات اضافی را در مورد روند هر نسخه ارائه می دهند. موقعیت و وضعیت آزادی مطبوعات در هر یک از 180 کشور در رتبه بندی نیز در برگه های تشریحی برای هر کشور به تفصیل آمده است که در سایت قابل مشاهده است.
تحلیل های منطقه ای
پرسشنامه